Page 30 - Hamyon Issue No. 0 - Dec. 2011
P. 30
داهێنان لە غوربەتی گیان و جیها نی وریادا 30
[ آفرینش درغربت جان و جهان وریا ر]ێبوار کەریمی
گرانکاری بە سەر «ماهیەتی مانا» لە شێعردا دەکا .ئەو دەڵێ خۆی لە خۆیدا ،ناکارایە .ئەوە زمانە کە وەجووڵەی دەخا و ئ���ەوەی لێ���رە و ل���ەوێ لە س���ەر وری���ا مەزه���ەر دەوترێ،
«ئەوە جۆرێک لە سەرەڕۆییە ئەگەر بمانەوێ لۆژیکی بوونی خۆی دەبێتە پێشەنگی زەین ».رەنگە چەشی شێعرناسانەی کەمایەسییەکی گەورەی تێدایە .ئەو بەرهەمانەی جەماوەری
مانایەک لە 'باوبوون'ی ئەو مانایە هەڵبهێنجین ».لێرەوە ،وریا باو یان شاعیری –شێعری -باو ،لە گەڵ ئەم بۆچوونە نەبن. دنیای ئۆنڵاینی تام���ەزرۆی وریای جوانەم���ەرگ کردووە،
پێش���نیار دەکا ،کە بەجێی ئەوەی بوختانی «ب ێمانابوون» بەڵام تێگەیشتن لە شێعری وریا ،بەبێ ملدان بۆ ئەم پێوەرە، زادەی ئەو قۆناغەن کە ش���ێعری وریا بەڕواڵەت ،رواڵەتێکی
لە شێعری پەتی بدرێت ،شێعری پەتی بە شێعری «نامانا» دەست نادا .هەر ئەوەش وریا دەکا بە شاعیرێکی جیاواز. جەماوەرییان بە خۆیانەوە گرت .جەماوەری بەو مانایەی کە
ناوزەد بکرێت .ش���ێعرێک کە مان���ا تێیدا بزرنابێت ،بەڵکو بەپاشکۆگرتنی زەین ،سەندنەوەی رەوایەت ییە لە هەموو «چاوی ناچەکدار»ی خوێنەریش دەیتوانی ،بەشێوەیەک لە
لە پڕۆس���ەی رۆچوون بە ناخی زماندا ،خۆی لە جەوهەری ئەو س���ووژانەی ل���ە پێوەندی لە گەڵ ک���ەون و پێکهاتەی شێوەکان ،ئولفەتیان لە گەڵ بگرێت .شێعری ئەم قۆناغەی
راس���تەقینەی زمان ،نزیک دەکاتەوە .بەم شێوەیە ،شێعری ئۆبژێکتیڤی بوون ،بنیاتی شێعر لە سەر بنەمای هێما و نیشانە وری���ا بەڵام میراتگ���ری بەرهەمەکانی چاخ���ی ئەزموونێکی
پەت ی ،وێلی دوای سەرابێکە و ،دواجار لە نزیک «چاوگی ئاشنا و باوە زمانی و زەمانییەکان ،هەڵدەچنێ .لێرەدا رەنگە قووڵت���رن ل���ە ناو زمان و ب���ە ناو زماندا .وری���ا لەو قۆناغەی
تینوێت���ی» لە مانا پاراو دەبێ .مانای���ەک کە وریا ناوی ناوە بپرسرێ ،ئەی مەدلوولەکانی ناو پێکهاتەی شێعرێکی ئەوتۆ لە پێش���ووتردا ب���وو کە وەک «ش���اعیرێکی بەرپ���رس» خۆی
کو ێدا هەڵکەوتوون؟ لە راستیدا مەدلوولەکانی شێعر ،لای دەرخس���ت .من لەم گۆش���ەنیگایەوە س���ووکەئاوڕێک لە
«نامانا». وریا و لە ش���ێعری وریادا – بەبێ ئەوەی بمانەوێ بەشێوەی ئەزموون و جیهانبینیی ش���ێعریی وری���ا دەدەمەوە و دواتریش
رەنگە «تێگەیش���تن» لە ش���ێعری وریا ،هی���چ نەبێ تا موتڵەق قس���ە بکەین – دەگەڕێنەوە بۆ ئەو بەریەککەوتن و
قۆناغێ���ک کە ب���ە کتێب���ی «دانپێدانانەکان���ی دەربازبوون» پێوەندییان���ەی لە نەزمێکی زمانیی بەهەڵکەوت���دا ،مانا یان دێمە سەر باسی بەرهەمە کوردییەکانی وریا.
(یان بە وەرگێڕانی خ���ۆی «دانپێدانانەکانی ڕاکردوویی»)، وات���ا ل���ە بیچمێکی «قائم ب���ە ذات»دا ،بەره���ەم دەهێنن. وریا «ش���اعیرێکی بەرپرس» بوو .هەڵب���ەت نەک بەرپرس
دەگاتە لوتک���ە ،بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئ���ەو خوێندنەوەیەی هەڵبەت ،ئاش���کرایە کە مانایەک���ی ئەوتۆ ،چونکە لە گەڵ بەرامب���ەر ب���ە دنیای دەرەوەی ش���ێعر بەڵک���و بەپرس رێک
سەرەوە بۆ چەمکی مانا ،کارێکی ئاسان نەبێ .لە راستیدا، دەلالەتە هێماییە باوەکان ،نامۆیە ،بۆیە بە ئاس���انی دەکرێ بەرامبەر «شێعریەتی شێعر ».وریا لەوانەش نەبوو کە بەرامبەر
«دانپێدانانەکانی دەربازبوون» درێژەی چوار کۆمەڵەشێعری بەرچەس���پی «بێ مانابوون»ی لێ ب���درێ .وریا بەڵام باس دنی���ای دەرەوەی خۆیان ب ێموبالات بن ،ئ���ەو بەرامبەر بە
دیکەی���ە ،کە دواتر ،وریا هەر بۆ خ���ۆی ،گوڵبژێری کردن لە ش���ێعری بێ مانا ،ناکا .ئەو لە گەڵ «شێعری پەتی»یە. کارکردە کۆمەڵایەتییەکانی زمان و لە چوارچێوەی پێگەی
و ل���ەو دوو توێ���ی کتێبێکی قەوارە گەورەی دەستس���ازدا بۆ ش���ێعرێک کە شێعریەتی خۆی لە «زاتی واوەترچونی شێعر دیاریکراوی خۆیدا – وەک کوردێکی تاراوگەنشین – لای
هێندێک لە هاوڕێیانی بەڕێ کرد .هەڵبەت ،دواتر لە باسی ل���ە خۆی» هەڵدەهێنجێ .بەواتایەکی تر ،مانا لە ش���ێعری ل���ەم رەهەن���دەی زمانیش دەکردەوە .بەڵ���ام لە پێوەندی لە
بەرهەمەکان یدا ،وریا بە دەگمەن باسێک لەو کۆمەڵە شێعرانە وریادا بزر نابێت .بەڵام ئەوەی لە ش���ێعر هەڵدەقوڵێ مانا بە گەڵ ش���ێعردا وریا خۆی بۆ یەک ش���ت تەرخان کردبوو:
دەکا و بڕێک لێیان دڵکرمێ بوو .بەبێ ئەوەی لە نرخی زۆر واتا باوەکەی نیە .بێ ماناییش نیە؛ ئاخر بێ مانایی بۆ خۆی بەرهەمهێنان���ی جوان���ی – جوانییەک کە بە س���ەخاوەتەوە
لە ش���ێعرە جوانەکانی ئەو کۆمەڵە کارەی ئەو قۆناغەی وریا جۆرێک���ە لە مانا .وریا گوتەنی؛ «بێ مانابوونی ش���ێعر هەر پێشکەشی دنیای دەرەوەی خۆیی دەکرد -بەبێ ئەوەی بۆ
کەم بکەینەوە ،ئەوە راستە کە «دانپێدانانەکانی دەربازبوون» ئەوەندە بێ مانایە ،کە حزووری مانا لە ئەفراندنی جوانی ،حازر بێت باری چەمکە کۆنکرێتەکانی
سەرتۆپی کارەکانی ئەو قۆناغەیە .شاکارێک کە سەرنجی شێعردا ».وریا باس لە دنیای دەوروبەر بخاتە س���ەر شانی شێعر .هەڵبەت وەنەبێ
زۆر لە کەس���ایەتی و کۆڕوکۆمەڵ���ە ئەدەبییەکانی تاراوگەی وری���ا ،لێ���رە و ل���ەوێ ،راس���تییەکانی دنی���ای دەرەوەی لە
بۆ لای ش���اعیرێکی گەنج���ی بلیمەت و خ���اوەن دەنگی ﭘﯿﻮﺳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺷﻬﺮﻭﻧﺪ ﺑﯽ .ﺳﯽش���ێعریدا نەنواندبێت .بەڵام ئەمە تەنها لەو کاتانە دایە کە
تایبەت ،راکێشا .ئەم قۆناغەی کاری وریا بە «پاش ئەو «راستی»یانە ،خۆیان ،خۆیان خزاندۆتە نێوشێعرەکان.
لەرزە»یەکی س���ەیر کۆتایی پێ هات :شێعرێکی بەڵام بەو مەرجە قورس���ەوە کە ه���ەر زوو لە ناو پێکهاتەی
ت���ا ڕادەیەک درێژ بە ناوی «گوتارە لە س���ەرەوەڕا تایبەتی ش���ێعری وریادا ،کارەکتەری سەربەخۆی خۆیان لە
هەڵواس���راوەکان» .ئەم شێعرە کەم کەس بینیویانە. دەس تداوە و بوون بەشێک لە دنیایەک واوەتر لەو دنیایەی
وریا بە زەردەخەنەیێکەوە دەیگێڕایەوە کە یەکێک لە لێوەی هاتوون .راس���تییەکان لێرەدا مەس���خ نابن ،بەڵام لە
ه���اوڕێ ئەدیبەکانی پێی وتووە «ئەو ش���ێعرە بۆ رەخنە بەس���تێنی ئەو دنیا جیاوازەدا کە وشەکان – راپسکاو لە ژێر
رکێفی هێما و دەلالەتە باوە پێدراوەکان -تێیدا شائەکتەرن،
دەست نادا». بە بێ ئەوەی نیش���انی پێشووی خۆیان بزر بکەن ،دەبن بە
قۆناغی نوێی ئەفراندنی وریا مەزهەر بە کۆمەڵە شێعری خشت ،بە خشتی بنیاتی دنیایەکی پرئەفسوونتر کە هەمان
«مادە »١لە س���اڵی ٢٠٠١دا ،دەس���تی پ ێکرد .بەبڕوای
من لە کتێبی «مادە »١بەم لاوە ،گۆڕانێک بەس���ەر شێوەی دنیای شێعری وریایە.
نووس���ینی وریادا هات .ئەم وتارە بەرتەس���کە مەودای راڤە لەل���ای وریا ،ش���ێعر بەرهەم���ی بیرکردن���ەوە نیە.
و پۆلێنکردن���ی تایبەتمەندییەکان���ی ئەم قۆناغ���ە نوێ بەڵام بەبۆچوونی وریا ،روانینێکی
یەکلاک���ەرەوەی ژیانی ئەدەبیی وریا ،ن���ادا .هەرچەند وریا
خۆی لە دەس���ت هەر جۆرە پێوەور و پێوانەیەکی پێملکەر ئەوت���ۆ زم���ان دەکا ب���ە
ڕادەپس���کاند ،بەوەش���ەوە ،من پێ���م وایە ت���اڵ و هەودای پاش���کۆی «زەی���ن».
کۆمەڵێک تایبەتمەندی ،چ لە ناوەرۆک و چ لە رووکاردا، رێک ب���ە پێچەوانەوە،
کۆمەڵە ش���ێعرەکانی لەم���ەودوای وریا ،هەتا س���ەر کۆمەڵە
ش���ێعری «کتێبی بەناوبانگەکان» (کتاب مشاهیر) پێکەوە وری���ا دەڵێ :ل���ە نێوان
دەبەس���تنەوە .بەرهەمە ش���ێعریەکانی ئەم وەرزەی داهێنانی زەین و زمان���دا ئەوە
زمانە کە نەخشی رێبەر
دەگێ���ڕێ« .زەی���ن لە ش���ێعردا،
سال * ۱پائیز * ۱۳۹۰شماره صفر 30
[ آفرینش درغربت جان و جهان وریا ر]ێبوار کەریمی
گرانکاری بە سەر «ماهیەتی مانا» لە شێعردا دەکا .ئەو دەڵێ خۆی لە خۆیدا ،ناکارایە .ئەوە زمانە کە وەجووڵەی دەخا و ئ���ەوەی لێ���رە و ل���ەوێ لە س���ەر وری���ا مەزه���ەر دەوترێ،
«ئەوە جۆرێک لە سەرەڕۆییە ئەگەر بمانەوێ لۆژیکی بوونی خۆی دەبێتە پێشەنگی زەین ».رەنگە چەشی شێعرناسانەی کەمایەسییەکی گەورەی تێدایە .ئەو بەرهەمانەی جەماوەری
مانایەک لە 'باوبوون'ی ئەو مانایە هەڵبهێنجین ».لێرەوە ،وریا باو یان شاعیری –شێعری -باو ،لە گەڵ ئەم بۆچوونە نەبن. دنیای ئۆنڵاینی تام���ەزرۆی وریای جوانەم���ەرگ کردووە،
پێش���نیار دەکا ،کە بەجێی ئەوەی بوختانی «ب ێمانابوون» بەڵام تێگەیشتن لە شێعری وریا ،بەبێ ملدان بۆ ئەم پێوەرە، زادەی ئەو قۆناغەن کە ش���ێعری وریا بەڕواڵەت ،رواڵەتێکی
لە شێعری پەتی بدرێت ،شێعری پەتی بە شێعری «نامانا» دەست نادا .هەر ئەوەش وریا دەکا بە شاعیرێکی جیاواز. جەماوەرییان بە خۆیانەوە گرت .جەماوەری بەو مانایەی کە
ناوزەد بکرێت .ش���ێعرێک کە مان���ا تێیدا بزرنابێت ،بەڵکو بەپاشکۆگرتنی زەین ،سەندنەوەی رەوایەت ییە لە هەموو «چاوی ناچەکدار»ی خوێنەریش دەیتوانی ،بەشێوەیەک لە
لە پڕۆس���ەی رۆچوون بە ناخی زماندا ،خۆی لە جەوهەری ئەو س���ووژانەی ل���ە پێوەندی لە گەڵ ک���ەون و پێکهاتەی شێوەکان ،ئولفەتیان لە گەڵ بگرێت .شێعری ئەم قۆناغەی
راس���تەقینەی زمان ،نزیک دەکاتەوە .بەم شێوەیە ،شێعری ئۆبژێکتیڤی بوون ،بنیاتی شێعر لە سەر بنەمای هێما و نیشانە وری���ا بەڵام میراتگ���ری بەرهەمەکانی چاخ���ی ئەزموونێکی
پەت ی ،وێلی دوای سەرابێکە و ،دواجار لە نزیک «چاوگی ئاشنا و باوە زمانی و زەمانییەکان ،هەڵدەچنێ .لێرەدا رەنگە قووڵت���رن ل���ە ناو زمان و ب���ە ناو زماندا .وری���ا لەو قۆناغەی
تینوێت���ی» لە مانا پاراو دەبێ .مانای���ەک کە وریا ناوی ناوە بپرسرێ ،ئەی مەدلوولەکانی ناو پێکهاتەی شێعرێکی ئەوتۆ لە پێش���ووتردا ب���وو کە وەک «ش���اعیرێکی بەرپ���رس» خۆی
کو ێدا هەڵکەوتوون؟ لە راستیدا مەدلوولەکانی شێعر ،لای دەرخس���ت .من لەم گۆش���ەنیگایەوە س���ووکەئاوڕێک لە
«نامانا». وریا و لە ش���ێعری وریادا – بەبێ ئەوەی بمانەوێ بەشێوەی ئەزموون و جیهانبینیی ش���ێعریی وری���ا دەدەمەوە و دواتریش
رەنگە «تێگەیش���تن» لە ش���ێعری وریا ،هی���چ نەبێ تا موتڵەق قس���ە بکەین – دەگەڕێنەوە بۆ ئەو بەریەککەوتن و
قۆناغێ���ک کە ب���ە کتێب���ی «دانپێدانانەکان���ی دەربازبوون» پێوەندییان���ەی لە نەزمێکی زمانیی بەهەڵکەوت���دا ،مانا یان دێمە سەر باسی بەرهەمە کوردییەکانی وریا.
(یان بە وەرگێڕانی خ���ۆی «دانپێدانانەکانی ڕاکردوویی»)، وات���ا ل���ە بیچمێکی «قائم ب���ە ذات»دا ،بەره���ەم دەهێنن. وریا «ش���اعیرێکی بەرپرس» بوو .هەڵب���ەت نەک بەرپرس
دەگاتە لوتک���ە ،بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئ���ەو خوێندنەوەیەی هەڵبەت ،ئاش���کرایە کە مانایەک���ی ئەوتۆ ،چونکە لە گەڵ بەرامب���ەر ب���ە دنیای دەرەوەی ش���ێعر بەڵک���و بەپرس رێک
سەرەوە بۆ چەمکی مانا ،کارێکی ئاسان نەبێ .لە راستیدا، دەلالەتە هێماییە باوەکان ،نامۆیە ،بۆیە بە ئاس���انی دەکرێ بەرامبەر «شێعریەتی شێعر ».وریا لەوانەش نەبوو کە بەرامبەر
«دانپێدانانەکانی دەربازبوون» درێژەی چوار کۆمەڵەشێعری بەرچەس���پی «بێ مانابوون»ی لێ ب���درێ .وریا بەڵام باس دنی���ای دەرەوەی خۆیان ب ێموبالات بن ،ئ���ەو بەرامبەر بە
دیکەی���ە ،کە دواتر ،وریا هەر بۆ خ���ۆی ،گوڵبژێری کردن لە ش���ێعری بێ مانا ،ناکا .ئەو لە گەڵ «شێعری پەتی»یە. کارکردە کۆمەڵایەتییەکانی زمان و لە چوارچێوەی پێگەی
و ل���ەو دوو توێ���ی کتێبێکی قەوارە گەورەی دەستس���ازدا بۆ ش���ێعرێک کە شێعریەتی خۆی لە «زاتی واوەترچونی شێعر دیاریکراوی خۆیدا – وەک کوردێکی تاراوگەنشین – لای
هێندێک لە هاوڕێیانی بەڕێ کرد .هەڵبەت ،دواتر لە باسی ل���ە خۆی» هەڵدەهێنجێ .بەواتایەکی تر ،مانا لە ش���ێعری ل���ەم رەهەن���دەی زمانیش دەکردەوە .بەڵ���ام لە پێوەندی لە
بەرهەمەکان یدا ،وریا بە دەگمەن باسێک لەو کۆمەڵە شێعرانە وریادا بزر نابێت .بەڵام ئەوەی لە ش���ێعر هەڵدەقوڵێ مانا بە گەڵ ش���ێعردا وریا خۆی بۆ یەک ش���ت تەرخان کردبوو:
دەکا و بڕێک لێیان دڵکرمێ بوو .بەبێ ئەوەی لە نرخی زۆر واتا باوەکەی نیە .بێ ماناییش نیە؛ ئاخر بێ مانایی بۆ خۆی بەرهەمهێنان���ی جوان���ی – جوانییەک کە بە س���ەخاوەتەوە
لە ش���ێعرە جوانەکانی ئەو کۆمەڵە کارەی ئەو قۆناغەی وریا جۆرێک���ە لە مانا .وریا گوتەنی؛ «بێ مانابوونی ش���ێعر هەر پێشکەشی دنیای دەرەوەی خۆیی دەکرد -بەبێ ئەوەی بۆ
کەم بکەینەوە ،ئەوە راستە کە «دانپێدانانەکانی دەربازبوون» ئەوەندە بێ مانایە ،کە حزووری مانا لە ئەفراندنی جوانی ،حازر بێت باری چەمکە کۆنکرێتەکانی
سەرتۆپی کارەکانی ئەو قۆناغەیە .شاکارێک کە سەرنجی شێعردا ».وریا باس لە دنیای دەوروبەر بخاتە س���ەر شانی شێعر .هەڵبەت وەنەبێ
زۆر لە کەس���ایەتی و کۆڕوکۆمەڵ���ە ئەدەبییەکانی تاراوگەی وری���ا ،لێ���رە و ل���ەوێ ،راس���تییەکانی دنی���ای دەرەوەی لە
بۆ لای ش���اعیرێکی گەنج���ی بلیمەت و خ���اوەن دەنگی ﭘﯿﻮﺳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺷﻬﺮﻭﻧﺪ ﺑﯽ .ﺳﯽش���ێعریدا نەنواندبێت .بەڵام ئەمە تەنها لەو کاتانە دایە کە
تایبەت ،راکێشا .ئەم قۆناغەی کاری وریا بە «پاش ئەو «راستی»یانە ،خۆیان ،خۆیان خزاندۆتە نێوشێعرەکان.
لەرزە»یەکی س���ەیر کۆتایی پێ هات :شێعرێکی بەڵام بەو مەرجە قورس���ەوە کە ه���ەر زوو لە ناو پێکهاتەی
ت���ا ڕادەیەک درێژ بە ناوی «گوتارە لە س���ەرەوەڕا تایبەتی ش���ێعری وریادا ،کارەکتەری سەربەخۆی خۆیان لە
هەڵواس���راوەکان» .ئەم شێعرە کەم کەس بینیویانە. دەس تداوە و بوون بەشێک لە دنیایەک واوەتر لەو دنیایەی
وریا بە زەردەخەنەیێکەوە دەیگێڕایەوە کە یەکێک لە لێوەی هاتوون .راس���تییەکان لێرەدا مەس���خ نابن ،بەڵام لە
ه���اوڕێ ئەدیبەکانی پێی وتووە «ئەو ش���ێعرە بۆ رەخنە بەس���تێنی ئەو دنیا جیاوازەدا کە وشەکان – راپسکاو لە ژێر
رکێفی هێما و دەلالەتە باوە پێدراوەکان -تێیدا شائەکتەرن،
دەست نادا». بە بێ ئەوەی نیش���انی پێشووی خۆیان بزر بکەن ،دەبن بە
قۆناغی نوێی ئەفراندنی وریا مەزهەر بە کۆمەڵە شێعری خشت ،بە خشتی بنیاتی دنیایەکی پرئەفسوونتر کە هەمان
«مادە »١لە س���اڵی ٢٠٠١دا ،دەس���تی پ ێکرد .بەبڕوای
من لە کتێبی «مادە »١بەم لاوە ،گۆڕانێک بەس���ەر شێوەی دنیای شێعری وریایە.
نووس���ینی وریادا هات .ئەم وتارە بەرتەس���کە مەودای راڤە لەل���ای وریا ،ش���ێعر بەرهەم���ی بیرکردن���ەوە نیە.
و پۆلێنکردن���ی تایبەتمەندییەکان���ی ئەم قۆناغ���ە نوێ بەڵام بەبۆچوونی وریا ،روانینێکی
یەکلاک���ەرەوەی ژیانی ئەدەبیی وریا ،ن���ادا .هەرچەند وریا
خۆی لە دەس���ت هەر جۆرە پێوەور و پێوانەیەکی پێملکەر ئەوت���ۆ زم���ان دەکا ب���ە
ڕادەپس���کاند ،بەوەش���ەوە ،من پێ���م وایە ت���اڵ و هەودای پاش���کۆی «زەی���ن».
کۆمەڵێک تایبەتمەندی ،چ لە ناوەرۆک و چ لە رووکاردا، رێک ب���ە پێچەوانەوە،
کۆمەڵە ش���ێعرەکانی لەم���ەودوای وریا ،هەتا س���ەر کۆمەڵە
ش���ێعری «کتێبی بەناوبانگەکان» (کتاب مشاهیر) پێکەوە وری���ا دەڵێ :ل���ە نێوان
دەبەس���تنەوە .بەرهەمە ش���ێعریەکانی ئەم وەرزەی داهێنانی زەین و زمان���دا ئەوە
زمانە کە نەخشی رێبەر
دەگێ���ڕێ« .زەی���ن لە ش���ێعردا،
سال * ۱پائیز * ۱۳۹۰شماره صفر 30
