Page 36 - Shahrvand BC No. 1219
P. 36
‫ ‹هنر‬

‫‪36‬‬

‫ربعه سینماگران‪ :‬رهنما‪ ،‬غفاری‪ ،‬کاووسی‪ ،‬گلستان‬

‫دکتر بیژن باران‬

‫آن دسته از موجوداتی که زنده خواهند ماند‪ ،‬نه قوی‌تری ‌نها‬ ‫سال متسیب ‪ /‬شماره ‪ - 1219‬جمعه ‪ 8‬ید ‪1391‬‬
‫هستند و نه باهوش‌ترین‌ها؛ بلکه آ ‌نهایی ماندگار خواهند شد‬

‫که در برابر تغییرات بیش از همه انعطاف پذیرند‪.‬‬
‫چارلز داروین‬

‫و محافل ادبی ‪ -‬هنری تهران ادامه م ‌یدهد‪:‬‬ ‫که جهت حیات اجتماعی‌شان را تغییر داده؛ شهرت آنها را افزونی‬ ‫در دهه ‪۴۰‬ش ‪ ۴‬نام در سینمای هنری ایران درخشیدند‪ :‬فرخ غفاری‪،‬‬ ‫‪In touch with Iranian diversity‬‬
‫تمامی درهای بسته به رویمان گشوده شد‪ .‬خانه‌ی فریدون پناهگاه‬ ‫بخشیدند‪.‬‬ ‫دکتر کاووسی‪ ،‬فریدن رهنما‪ ،‬گلستان‪ ۳ .‬نفر اول از نظر تخصص‪،‬‬
‫امید و مکتب آموزشی ما شد‪ .‬کار با ا فکندن ما در خانه‌ی او از‬ ‫تحصیل‪ ،‬نقدنویسی بسیار بالاتر از گلستان بودند‪ .‬ولی در شهرت‬ ‫‪Vol. 20 / No. 1219 - Friday, Dec. 28, 2012‬‬
‫یک ساعت و بعدها گاه به روزهای متوالی کشید‪ .‬من به راستی‬ ‫رهنما‪ .‬فریدون رهنما ‪ ۱۳۰۹‬تهران ‪ ۱۳۴۵ -‬پاریس‪ ۴۵ ،‬سال زیست‪.‬‬
‫نمی‌دانم وجودمان تا چه حد مزاحم آسایش و زندگی او بود‪ .‬زیرا به‬ ‫او شاعر ‪ ۲‬زبانه فرانسه و فارسی‪ ،‬کارشناس فیلم از فرانسه بود‪ .‬پدرش‬ ‫گلستان ورای هنرش‪ ،‬شم کسب و رابطه با فروغ‪ ،‬غلو شده است‪.‬‬ ‫‪36‬‬
‫مصداق آن که دود از کنده بلند می‌شود‪ ،‬باید بگویم خود او بود که‬ ‫زین‌العابدین رهنما از مشاهیر روزنامه نگاری ضد استبداد بود‪ .‬فریدون‬ ‫اصولا استبداد رژیم ساقط هنر را هم از نفس انداخته بود؛ نیاز انقلاب‬
‫به بهر‌هجویی‌های ما‪ ،‬سخاوتمندانه‪ ،‬در نهایت بزرگواری دامن می‌زد‪.‬‬ ‫سازنده سیاووش در تخت جمشید‪ ،‬رییس سازمان پژوهش ایران‪/‬‬ ‫برای رشد هنر را نیز می‌توان دید‪ .‬اگرچه بهای انقلاب خونین بود؛ ولی‬
‫فریدون برای ما فانوسی شده بود که از طریق او به هرچه می‌جستیم‬ ‫تلویزیون ملی‪ ،‬مستند تخت جمشید را ‪ ۱۳۳۸‬ساخته؛ م ‌یگوید‪ :‬اگر‬ ‫سدهای استبداد قبلی در برابر نیروهای جوان فرو ریخت‪ :‬تحصیلات‬
‫دست می‌یافتیم‪ .‬از آشنایی کلی با موسیقی علمی‪ ،‬مکاتب نقاشی‪ ،‬تا‬ ‫به تخت جمشید توجه کردم‪ ،‬یکی به این دلیل بود که محیط تخت‬ ‫دانشگاهی انبوه‪ ،‬متروی ‪ ۷‬شهر‪ ،‬ساختمان نهادهای مدنی نی ‌مبند‪،‬‬
‫کشف شعر ناب‪ ،‬در هرحال‪ ،‬حق فریدون رهنما بر شعر معاصر‪ ،‬پس‬ ‫جمشید و ویرانه‌های آن فرصتی به من م ‌یداد تا اندیش ‌ههایی را که‬ ‫خانه سازی‪ ،‬ان جی اوها‪ ،‬سندیکاها‪ ،‬رشد صنایع موشکی و تسلیحات‪،‬‬
‫از نیما‌‪ ،‬دقیقاً معادل حق از دست رفته‌ی کریستف کلمب است بر‬ ‫در بار‌هی زندگی و هنر داشتم بیان کنم‪ .‬ویرانه‌ایست که هزاران سال‬ ‫گسترش بنادر‪ ،‬فرودگاهها‪ ،‬جاده ها‪ ،‬آب‪ ،‬برق‪ ،‬گاز رسانی به روستاها‪،‬‬

‫آمریکا! ‪http://madar25.blogfa.com/post-555.aspx‬‬ ‫پیش ساخته بودند‪.‬‬ ‫سوبسید برای فقیران‪.‬‬
‫رهنما ‪ ۲‬فیلم بلند داستانی سیاوش در تخت جمشید ‪ ،۱۳۴۶‬پسر‬ ‫او ادامه م ‌یدهد‪ :‬ما از یک واقعیت عینی به همه گونه تصور و تخیل‬ ‫کودتاهای اسفند ‪ ۱۲۹۹‬و مرداد ‪ ۱۳۳۲‬زیرآب بورژوازی ملی‬
‫ایران از مادرش ب ‌یخبر است ‪ ۱۳۵۴‬را ساخت‪ .‬هانری کوربن فیلم‌های‬ ‫کشیده می‌شویم‪ .‬این‌ها که بودند؟ چه بودند؟ آنچه امروز می بینیم‬ ‫در حاکمیت را زده؛ بورژوازی کمپرادر رابطه با استعمار به قدرت‬
‫رهنما را ستوده؛ لانگلوا گفت‪ :‬این فیلم بسیار فوق العاده‪ ،‬طور ‌یست‬ ‫تا چه اندازه واقعیت دارد؟ واقعیت کدامست؟ آیا همین است؟ یا‬ ‫رسیدند‪ .‬انقلاب سفید منجر به خانه خرابی دهقانان در دهه ‪ ۴۰‬آنها‬
‫که آدم احساس م ‌یکند در ‪ ۱۹۶۳‬یا ‪ ۱۹۶۵‬ساخته نشده‪ ،‬بلکه در ‪۵‬‬ ‫آنچه در این باره نوشته‌اند؟ فعلًا همین است که دوربین از چشم یک‬ ‫را به حاشیه شهرها‪ ،‬مترصد بحران حاکمیت‪ ،‬نیروی آماده تخریب‬
‫یا ‪ ۶‬هزار سال پیش‪ .‬ریتم خودش را دارد؛ ریتم دورانی است که فیلم‬ ‫بیننده‌ی عادی این ویرانه‌ها‪ ،‬به یاری راهنمایان که در آنجا هستند‬ ‫مدرنیزم غربی کرد‪ .‬انقلاب ‪ ۵۷‬تفویض قدرت از بورژوازی کمپرادر‬
‫در آن م ‌یگذرد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬این یک نوع شر ‌طبندی است برای آنکه‬ ‫م ‌یبیند؛ یا آنست که نتیجه‌ی ساخت و پرداخت سندهای موجود و‬
‫ساختن فیلمی با چنین موضوعی بر پایه داستان شاهنامه فردوسی‬ ‫به عبارت دیگر ساخت و پرداخت‌های سینمایی است؛ همه‌ی ای ‌نها‬ ‫مربوط به نواستعمار به دولتی و رانتیر با فرهنگ پیشامدرن بود‪.‬‬
‫با ‪ ۴‬بازیگر‪ ،‬بدون پول‪ ،‬واقعاً فوق‌العاده است‪ .‬ساختن فیلمی با صحنه‬ ‫ماهیت عمده حاکمیت ساقط متمرکز مربوط به غرب بود که با‬
‫آرایی بزرگ اما با ‪ ۴‬بازیگر و نداشتن وسیله‪ ،‬واقعاً افسونگرانه است‪.‬‬ ‫با ما چه پیوندی دارد؟‬ ‫حاکمیت پراشی‪ /‬توزیعی فعلی تفاوت دارد‪ .‬با کودتای ‪ ۳۰‬خرداد ‪۶۰‬‬
‫نوع فیلمی که سر به سنگ خوردن سازنده آن از پیش حتمی است‪.‬‬ ‫آیا این مسایل که هرجا ویران شده‪ ،‬نیست شده‪ ،‬از امروزمان دور‬ ‫جناح پیشامدرن به ضد ائتلاف بسوی استبداد فردی دائم العمری‬
‫‪ http://www.youtube.com/watch?v=-BieyFYoq5Y‬پویانمایی‬ ‫شده‪ ،‬از نو مطرح نخواهند شد؟ اما در عین حال زندگی با این‬ ‫خزید؛ همراه با‪ :‬ترورها‪ /‬شکنجه های قرون وسطایی‪ ،‬حجاب اجباری‪،‬‬
‫پرس ‌شها باز نمی‌ایستد‪ .‬اگر یادتان باشد گیا‌ههایی که دیده می‌شد؛‬ ‫اختناق برای اقلیتها‪ ،‬اعدام دگراندیشان‪ ،‬تجربه گرایی خونین شرعیت‬
‫تخت جمشید – فیل ‌مهای فریدون رهنما در یوتیوب نیستند‪.‬‬ ‫تماشاگرانی که می‌آمدند تا دریابند؛ بارانی که می‌آمد؛ همه چیز را‬ ‫عتیق در عصر مدرن‪ ،‬مهاجرت میلیونی به غرب‪ ،‬عدم سازش با‬
‫در ‪ ۱۳۴۵ – ۴۶‬تلویزیون ملی ایران تأسیس شده؛ از رهنما برای‬ ‫می‌شست؛ پرند‌هیی که جست‌‌وخیز م ‌یکرد‪ -‬همه ای ‌نها نشان ‌ههایی از‬
‫کار دعوت کرد‪ .‬او نخست گروه پژوهش ایران زمین را بنیان گذاشت‪.‬‬ ‫همسایگان‪ ،‬فساد‪.‬‬
‫رهنما گروه را به شهرها و روستاهای ایران فرستاد؛ تا با نگاهی‬ ‫نوعی ادامه‌ی پدید‌ههای زندگ ‌یاند‪.‬‬ ‫فرهنگ وابسته به غرب اگرچه جنبه‌های مدرن دار د؛ ولی باید در‬
‫ایرانشناسانه با آمیز‌ههایی از مردم‌شناسی مستندهای زیر را ساختند‪:‬‬ ‫رهنما ‪ ۴‬منظومه به فرانسه با تقدیر پل الوار‪ ،‬نرودا‪ ،‬مورانژ به چاپ‬ ‫خاورمیانه بومی شود ‪ -‬مانند هند و ژاپن‪ .‬انقلا ‌بگذار خونین بومی‬
‫باد جن ‪ ،۱۳۴۸‬اربعین ‪ ،۱۳۴۹‬پنجشنبه بازار میناب ‪ ،۱۳۴۸‬مشهد‬ ‫رساند‪ .‬شاملو از تأثیرگذاری رهنما یاد م ‌یکند‪ :‬فریدون رهنما پس از‬ ‫شدن مدرنیزم برای تقلیل تضاد فرهنگ سنتی و مدرن می‌باشد‪ .‬این‬
‫قالی ‪ .۱۳۵۰‬ناصر تقوایی‪ :‬یاضامن آهو ‪ ،۱۳۵۰‬بازار های مشهد ‪۱۳۵۰‬‬ ‫سال‌های دراز از پاریس بازگشت‪ .‬با کوله‌باری از آشنایی عمیق با شعر‬
‫پرویز کیمیاوی‪ ،‬مجموعه ای که جام بود ‪ ،۱۳۴۹‬تخت سلیمان ‪،۱۳۴۸‬‬ ‫و فرهنگ غرب و شرق‪ ،‬یک خروار کتاب و صدها صفحه‌ی موسیقی‪.‬‬ ‫گذار را می توان در تکوین صنعت سینما در ایران هم نشان داد‪.‬‬
‫مردی از گذشته و با گذشته ‪ ۱۳۴۸‬منوچهر عسکری نسب‪ ،‬خواف‬ ‫آشنایی با فریدون که به خصوص شعر روز فرانسه را مثل جی ‌بهای‬ ‫برای شناخت تاریخ فیلم ایران پس از کودتای تابستانی ‪۳۲‬ش‪ ،‬ربعه‌ی‬
‫‪ ۱۳۵۲‬حسین رسائل‪ ،‬گل قالی ‪ ،۱۳۵۳‬گزارش حفاری های معبد‬ ‫لباسش می‌شناخت دقیقاً همان حادثه‌ی بزرگی بود که م ‌یبایست‬ ‫فرخ غفاری‪ ،‬دکتر کاووسی‪ ،‬فریدون رهنما‪ ،‬گلستان ‪ -‬متولدان دهه‬
‫آناهیتا ‪ ۱۳۴۹‬نصیب نصیبی‪ ،‬جام حسنلو ‪ ۱۳۴۶‬محمد رضا اصلانی‪.‬‬ ‫در زندگی من اتفاق بیفتد‪ .‬به یاری ب ‌یدریغ او بود که ما‪ -‬به عنوان‬ ‫‪۱۳۰۰‬ش‪ -‬را باید قیاس تطبیقی و اجتماعی کرد‪ .‬با تدقیق در زندگی‬
‫رهنما ابتدا یک دوربین عکاسی و یک راننده با یک ماشین جیپ‬ ‫مشتی استعدادهای پراکنده که راه به جایی نمی‌بردیم؛ کتابی برای‬ ‫و آثار این ‪ ۴‬سینماگر م ‌یتوان تصویری از ‪ ۳‬دهه فیلم‌سازی ایران و‬
‫در اختیار کارگردانان جوان می‌گذاشت‪ .‬او م ‌یگفت بروید و ایران‬ ‫خواندن نداشتیم؛ یک سره از همه چیز بی‌بهره بودیم ‪ -‬به کتاب‪ ،‬شعر‪،‬‬ ‫تاثیر هر کدام از این ‪ ۴‬نفر را تا انقلاب ‪ ۵۷‬بدست آورد‪ .‬آنها ادبیات را‬
‫را بگردید؛ تحقیق کنید و گزارش کار را برای من بیاورید‪ .‬پس از‬ ‫به هنر تصویری افزوده؛ خلاقانه زبان کهن فارسی را با حس بینایی‪-‬‬
‫مطالعه‌ی گزارش سفر و دیدن عکس‌ها‪ ،‬رهنما م ‌یکوشید با صحبت‬ ‫موسیقی دست یافتیم‪.‬‬
‫در مورد موضوع مورد نظر و راهنمایی‪ ،‬اندیشه‌ی تم فیلم را قوتی‬ ‫شاید احترام شدید شاملو به رهنما‪ ،‬یک دلیل حسودی برای واکنش‬ ‫شنوایی مدرن تلفیق کردند‪.‬‬
‫فرهنگی بخشیده؛ در سفر بعد کارگردان را با گروه فیلمبرداری عازم‬ ‫منفی گلستان نسبت به شاملو باشد‪ .‬در تاریخ ادبیات معاصر تاثیر‬ ‫جامعه‌گذاری شکوفانی استعدادهای هنری آنها را در منجنیق کارهای‬
‫برخی منابع بومی مدرنیزم از جمله رهنما بر شاملو‪ ،‬ترجمه و برنامه‬ ‫دفتری مورد نیاز میهن و زیر کنترل ساواک به مجرای دیگری‬
‫محل مورد نظر م ‌یکرد‪.‬‬ ‫رادیویی صدای شاعر حسن هنرمندی بر نوشاعران نیمایی‪ ۲ ،‬برادر‬ ‫انداخت‪ .‬کارهای دفتری مانند کانون فیلم‪ ،‬سینه کلوب‪ ،‬آرشیو فیلم‪،‬‬
‫ادامه در صفحه‌ی‪۴۴‬‬ ‫ساکن مونیخ بر فروغ‪ ،‬پخش موسیقی کلاسیک از رادیو‪ ،‬ترجمه‬ ‫نثد سینما‪ ،‬ترجمه کتب‪ ،‬ارایه دروس فیلم‪ ،‬شرایط مستندسازی ‪-‬‬
‫کتب ادبی ‪ -‬هنری مدرن‪ ،‬نمایش فیلم‌های غربی در ایران واشکافی‬ ‫راهگشای شکوفانی هنری پس از انقلاب در صحنه جهانی شدند‪.‬‬
‫نشده‌اند‪ .‬شاملو در تاثیر شدید رهنما در فرهنگ و زبان فرانسه بر خود‬ ‫چهره‌های مطرح سینمای هنری بومی پدید آمدند‪ :‬کیارستمی‪،‬‬
‫فرهادی‪ ،‬میلانی‪ ،‬سوسن تسلیمی‪ ،‬گلشیفته‪ ،‬کریمی‪ ،‬محسنی‪،‬‬

‫مخلمباف‪ ،‬مهرجویی‪ ،‬بیضایی‪ ،‬کیمیایی‪.‬‬
‫ربعه فوق از خانوده‌های اشراف یا متوسط شهری فرهیخته‪ ،‬آزادیخواه‪،‬‬
‫متمکن آمد‌هاند‪ .‬غفا ِری و گلستان آغازی چپگرا داشته‪ ،‬هر ‪ ۴‬تا با‬
‫تکلم و نوشتن به زبانهای غربی‪ ،‬فرهنگ مدرن را با ابزار مدرن آپارات‪،‬‬
‫دوربین‪ ،‬صوتی اشاعه دادند‪ .‬این ربعه تاریخ فیلم ایران استعدادهای‬
‫بودند که به موقع و به جا در تهران نیمه سده ‪۲۰‬م قرار گرفته؛‬
‫کمکهای ارزنده‌ای به صنعت فیلم فارسی کرده؛ به شهرت در میان‬

‫روشنفکران رسیدند‪.‬‬
‫رهنما‪ ،‬غفاری‪ ،‬کاووسی تحصیلات عالی سینمایی در فرانسه داشته؛‬
‫گلستان شم قوی کسب در مستندسازی داشت‪ .‬هر کدام به گسترش‬
‫هنر فیلم‪ ،‬تلویزیون‪ ،‬خدمات جنبی همت گماشتند‪ .‬شخصیت و‬
‫ظرفیت فردی هر کدام در مسیر اجتماعی سهمی در پرکاری‪ ،‬مصاف‬
‫با محیط سنتی‪ ،‬راه ح ‌لیابی هوشمندانه برای مسایل مربوط به‬
‫فیلم در جامعه گذاری مستبد دارد‪ ۳ .‬تای اول با حجب حرفه‌ای و‬
‫تحصیلات کارشناسی ارشد‪ ،‬گلستان با تبلیغ رسانه‌ای در خدمت خود‬

‫و آمیزش با فروغ متمایزند‪.‬‬
‫خصایل عمده هر کدام را می‌توان مختصر فرموله کرده تا شهرت و‬
‫تاثیر اجتماعی آنها ارزیابی شوند‪ .‬روشن است که هر ‪ ۴‬تا اشاعه گر‬
‫مدرنیزم‪ ،‬با ابزار مدرن‪ ،‬ایده های مربوط به صنعت نفت یعنی ‪٪۹۰‬‬
‫صادرات ایران بودند‪ .‬هر کدام در مسیر زندگی با رویدادی برخوردند‬
   31   32   33   34   35   36   37   38   39   40   41