Page 25 - Issue No.1364

‫صادق‬ ‫ادبیات‬

‫‪25‬‬ ‫نقد و‬

‫سال ‪ / 22‬شماره ‪ - 1364‬جمعه ‪ 17‬رهم ‪1394‬‬ ‫بررسی هدایت‬

‫و‬

‫جواد موسوی‪ ‬خوزستانی‬ ‫شکنجه‬
‫زنان‬

‫‪In touch with Iranian diversity‬‬‫‪Vol. 22 / No. 1364 - Friday, Oct. 9, 2015‬‬ ‫رفتار شکنج ‌هگر نیز به تناسب‪ ،‬مورد مطالعه قرار گیرد‪ .‬بنابراین شاید از‬ ‫روزگارش – از جمله اثبات همین روحیه «خودآزاری‪ /‬مازوخیسم» –‬ ‫مقدمه‪ :‬موضوع محوری این گزارش که در سه قسمت عرضه می شود‪،‬‬
‫این منظر متفاوت یعنی از دریچۀ واکاوی شخصیت و رفتار شکنجه‌گر‬ ‫بر تمایلات جنسی و الگوی رفتاری زن ایرانی م ‌یدانند و جالب است که‬ ‫به پرس ‌شگرفت ِن تفسیر رایج در باره قصه «زنی که مردش را گم کرد»‬
‫‪25‬‬ ‫(در این‌جا ُگ ‌لببو) بتوان برخی گره‌ها و ابهام‌های رفتار زری ‌نکلاه را‬ ‫شماری از پژوه ‌شگران و منتقدان ادبی برجسته – از جمله محمدعلی‬ ‫نوشته صادق هدایت است‪ .‬زیرا این تفسیر مسلط – به طور قصدناشده‬
‫گشود و ه ‌مهنگام به لایه نهفته دیگری در مضمون محوری داستان نیز‬ ‫همایون کاتوزیان – نیز بر این رهیافت ُمهر تأیید زد‌هاند‪ .‬برای نمونه‬ ‫– برداشتی خاص از قصه را در فضای ادبی ما جا انداخته که گویا زن‬
‫دست یافت زیرا در میان ماجراهای این قصه‪ ،‬شکنجه‌شدن زن توسط‬ ‫دکترکاتوزیان می‌نویسد‪« :‬این داستان به احتمال زیاد آگاهانه بر اساس‬ ‫قصه (زری ‌نکلاه) از کتک‌ها و شکنجه‌های هر روزۀ شوهرش‪« ،‬کیف‬
‫شوهرش‪ ،‬نقش کلیدی دار د؛ و همان طور که در بالا هم گفته شد‬ ‫پاره‌ای مقولات علم روانشناسی نوشته شده است‪ .‬خواننده در این‬ ‫م ‌یکند»‪ .‬برخی شارحان آثار هدایت که طی دهه‌های اخیر این تفسیر‬
‫« ُگ ‌لببو» شوهر زرین‌کلاه‪ ،‬مردی پرخا ‌شجو و بسیار خشن است و در‬ ‫داستان با زن دهاتی رو به رو می‌شود که تمایلات مازوخی دارد»‪]۲[.‬‬ ‫را مدام بازآفرینی و رواج داده‌اند حقیقتاً باور دارند که شکنج ‌هخواهی‬
‫طول دو سال زندگی مشتر ‌کاش با زری ‌نکلاه ‪ ‬تقریباً هر روز‪ ،‬همسرش‬ ‫این قصه در «ویکیپدیا‪ ،‬دانشنامه آزاد» نیز با همین تعبیر‪ ،‬معرفی شده‬ ‫زرین‌کلاه ناشی از ابتلا به نوع خاصی از بیماری‌های روا ‌نتنی – موسوم‬
‫را با «شلاق سیاه چرمی»‪ ،‬نواخته است‪ .‬همچنین م ‌یدانیم که ُگ ‌لببو‬ ‫است‪« :‬زنی که مردش را گم کرد نام داستان کوتاهی از صادق هدایت‬ ‫به مازوخیسم – است‪ .‬با وجود حاکمیت بلامنازع این تفسیر اما‬
‫پس از رها کردن زن و بچه‌اش‪ ،‬از تهران به روستای زادگاه‌اش (زیناباد‪/‬‬ ‫است که در سال‪۱۳۱۲‬در مجموعه «سایه روشن» به چاپ رسانید‪ .‬این‬ ‫می‌توان چند پرسش را با شارحان آثار هدایت و همفکران ایشان به‬
‫مازندران) م ‌یرود‪ .‬وقتی هم زری ‌نکلاه با شجاعت و همتی در خور‬ ‫اشتراک گذاشت‪ :‬آیا زرین‌کلاه واقعاً از شکنجه‌شدن لذت م ‌یبرد؟ و‬
‫تحسین‪ ،‬راه سفر در پیش م ‌یگیرد و با پول ناچیزی که از فروش‬ ‫داستان به امور و روابط جنسی زنی مازوخیست م ‌یپردازد‪]۳[».‬‬ ‫اگر چنین است آیا عل ‌تاش وجود بیماری خودآزاری‪-‬مازوخی است‬
‫اسباب‪-‬اثاثیه زندگی‌اش به دست آورده‪ ،‬سرانجام خود را به زیناباد و به‬ ‫اما می‌شود از زاویه دیگری هم به رفتار نامتعارف زرین‌کلاه نگریست‪.‬‬ ‫یا شاید نوعی تمایل و کشش غریزی جنس مؤنث نسبت به اقتدار‬
‫شوهرش می‌رساند مشاهده م ‌یکند که گ ‌لببو تجدید فراش کرده و از‬ ‫این زاویۀ دیگر یا رهیافت دوم‪ ،‬با تکیه بر یافته‌های جدیدتر علم‬ ‫مذکر باشد‪ ،‬یعنی کششی ناخودآگاه که فیلسوفی برجسته همچون‬
‫قضا همین برخورد سرکو ‌بگرانه را با زن دوم‌اش هم دارد‪…« :‬زن زرد‬ ‫روانکاوی‪ ،‬نکاتی معاصرتر در این قصه م ‌یبیند و به طور ویژه‪« ‬رابطه‬ ‫«نیچه» را به ثبت جمله مشهورش «به سراغ زن‌ها می‌روی‪ ،‬تازیانه را‬
‫لاغري با چشم‌هاي درشت كنار گ ‌لببو آمد و خودش را به او چسـبانيد‪.‬‬ ‫بغرنج قربان ِی شکنجه را با شکنجه‌گرش»‪ ‬مورد ملاحظه قرار م ‌یدهد‪.‬‬ ‫فراموش نکن» وا م ‌یدارد؟… جس ‌توجو برای پاسخ به پرس ‌شهایی از‬
‫داغ شلاق به بازو و پيشاني او هم ديده مي‌شد‪ ،‬مي‌لرزيد و بازوي گ ‌لببو‬ ‫از دریچۀ این تفسیر دوم‪ ،‬و با تکیه بر افق گستر ده‌تر دانست ‌ههای‬
‫اکنونی‌مان متوجه می‌شویم که «سرسپردگی» ز ِن قصه (زرین‌کلاه) به‬ ‫این دست‪ ،‬گزارش کنونی را شکل داده است‪.‬‬
‫را گرفته بود…»(ص‪)۱۳‬‬ ‫مردی که مدام تن و بدن او را به طرز خشونت‌باری دست‌کاری م ‌یکند‬ ‫زندگی «زرین‌کلاه» و قرائ ِت شارحان آثار هدایت‪ ‬‬
‫در ادامه واکاوی از شخصیت و رفتار شکنجه‌گر (مردانی که دس ِت‬ ‫در واقع سرسپردگی ناگزیر زنی «به دام افتاده» است که به دلیل‪ ‬تحمل‬ ‫به تجربه م ‌یدانیم که هر متن ادبی به ویژه اگر «داستان» باشد بنا‬
‫بزن دارند)‪ ،‬و متناسب با نیاز ملی و منطقه‌ای‌مان به نقد خشونت و‬ ‫«بلندمد ِت» شکنجه‪ ،‬به تدریج عزت نفس‪ ،‬فردیت‪ ،‬سلام ِت روان و‬ ‫به تفسیر و قرائت ما خواننده‌گان «معنا» پیدا م ‌یکند‪ .‬جان‌مایه این‬
‫سرکوب‪ ،‬می‌توانیم جستجوی‌مان را حتا به «هدف» پنهان یا آشکار‬ ‫قالب‌های شخصی ‌تاش را در مقابل شکنج ‌هگرش از دست داده است‪.‬‬ ‫وس تخغینیرآپنذیارس اتس کتهو«مهعیناچ»قیصه‌هاریدباهستاخنودیایافخسوانده‌امیعنباهوگتوفهرس‪،‬یرسیّیاّکله‬
‫ُگ ‌لببو از تنبیه «بدن»ی زری ‌نکلاه هم بسط دهیم و از خود بپرسیم‬ ‫یعنی ما در این داستان با «وابستگی نامتعار ِف» زنی مواجه هستیم‬ ‫و مطلقی ندارد‪ .‬از سوی دیگر‪ ‬گفتمان‌های مسلط بر جامعه‪ ‬در زمان‬
‫که آیا ُگ ‌لببو با هدف کنترل بر «تن» زرین‌کلاه‪ ،‬او را شکنجه کرده‬ ‫که وابستگی‌اش‪ ،‬نتیجۀ مستقیم اِعمال یکی از ب ‌یرحمانه‌ترین و‬ ‫قرائت داستان نیز معناشد ِن آن را در ذهن خواننده‌گان‪ ،‬به شدت تحت‬
‫است؟ یعنی آیا اِعمال خشونت و به خدم ‌تگرفتن شلاق و کابل و‬ ‫پنهان‌ترین خشونت‌های رایج جهان («خشونت خانگی») است‪ .‬در‬ ‫تأثیر قرار م ‌یدهند‪ .‬برای مثال‪ ،‬هشتاد سال پیش صادق هدایت قصه‬
‫زندان و تعزیر و جریمه توسط مردان اقتدارگرا برای دست‌کاری در بدن‬ ‫حقیقت با انسان ب ‌یپشتوانه‌ای که «خو ِد واقع ‌یاش» – به دلیل تحمل‬ ‫«زنی که مردش را گم کرد»[‪ ]۱‬را نوشت‪ .‬این داستان که از منظر زاویه‬
‫زنان است تا که سهل‌تر بتوانند سرنوشت تن و جسم آنان را در اختیار‬ ‫طولانی‌مد ِت خشونت – از درون فروپاشیده و به «تندیس حقارت و‬ ‫دی ِد نویسنده نسبت به «شکنجه‌شد ِن زنان»‪ ،‬همچنان محل مناقشه‬
‫بگیرند و این گفتۀ پیر بوردیو که «سلطه به همان اندازه و یا بیشتر‪،‬‬ ‫استیصال» تنزل یافته روبه‌روییم‪ ،‬نه لزوماً با زن بیماری که از نظر‬ ‫است حکای ِت زندگی اندوه‌بار زنی روستایی به نام «زرین‌کلاه» است‬
‫بر‪ ‬جسم‪ ‬تحمیل می‌شود تا بر ذهن» با تنبیه بدنی زری ‌نکلاه توسط‬ ‫که عشق صادقانه به مردی جوان ( ُگ ‌لببو) و تص ّور خیا ‌لانگیز رهایی از‬
‫شوهرش انطباق دارد؟ یا که اساساً چنین خشونت‌های جنون‌آمیزی‪،‬‬ ‫برخی شارحا ِن آثار هدایت «از شکنجه‌شدن لذت م ‌یبرد‪!».‬‬ ‫منجلاب فقر و فائقۀ خانۀ پدری‪ ،‬او را به حرکتی جسورانه وا می‌دارد‬
‫نه لزوماً برای اعمال سلطه بر بدن زنان‪ ،‬بلکه «نقابی» برای لاپوشانی‬ ‫حتا از منظر روانکاوی فروید هم اگر به این رابطه نگاه کنیم باز‬ ‫و به رغم مخالفت شدید خانواده (مادرش) سرانجام با ُگ ‌لببو ازدواج‬
‫عقده‌های درونی و ضعف و فرومایگی جلا ِد شکنج ‌هگر است؟ یعنی‬ ‫هم نمی‌توانیم به ِضر ِس قاطع‪ ،‬این زن روستایی و زحمتکش را به‬ ‫م ‌یکند‪ .‬آنها برای شروع زندگی مشترک‌شان‪ ،‬از روستا به پایتخت‬
‫شبیه ضعف و پلشت ِی پنها ‌نشده‌ای است که مثلًا در شهریار روان‌پری ِش‬ ‫بیماری مازوخیسم متهم کنیم‪ .‬زیرا او به واسطۀ روحیه مقاومی که‬ ‫مهاجرت م ‌یکنند و در خانه‌ای محقر در محله «سرچشمه» ساکن‬
‫تا پیش از ازدواج‪ ،‬ازش سراغ داریم طبعاً با «غریزه مرگ» و «میل به‬ ‫می‌شوند‪ .‬اما پس از دوماه که از ازدواج‌شان م ‌یگذرد «بدن» زن توسط‬
‫قصۀ‪« ‬هزار و یک شب»م ‌یشناسیم؟…‬ ‫تخری ِب خود و دیگری»‪ ،‬فرسنگ‌ها فاصله دارد اتفاقاً زری ‌نکلاه شور‬ ‫شوهرش‪ ،‬هر روز در معرض شکنجه و آزارهای وحشیانه قرار م ‌یگیرد‪.‬‬
‫پانوشت‌ها‪:‬‬ ‫و غریزۀ زندگی دارد‪ :‬عاشق می‌شود و به رغم مخالفت خانواد‌هاش‪،‬‬ ‫کتک‌های هر روزۀ ُگ ‌لببو نزدیک به دو سال ادامه م ‌ییابد و زرین‌کلاه‬
‫با ُگ ‌لببو ازدواج م ‌یکند‪ ،‬برای استحکام و تداوم زندگی مشترک‌شان‬ ‫نه تنها به کتک‌های شوهرش معترض نیست بلکه با هر روز تحمل‬
‫‪ -۱‬متن کامل داستان «زنی که مردش را گم کرد» م ‌یتوانید در این‬ ‫ازخودگذشتگی نشان م ‌یدهد‪ ،‬مولّد است و بچه‌دار می‌شود‪ ،‬حتا برای‬ ‫شلاق و شکنجه‪ ،‬به مردش وابسته‌تر هم می‌شود! دو سال به همین‬
‫لینک ‪pdf.)2812(/http://dl.irpdf.com/ebooks/Part6‬‬ ‫یافتن شوهرش سفری حماسی را آغاز م ‌یکند و‪..‬و‪..‬و‪ ..‬این در حالی‬ ‫منوال م ‌یگذرد تا این که روزی ُگ ‌لببو ناگهان زن – و فرزند تازه‬
‫بخوانید‪.‬‬ ‫است که جامعه‌شناسانی چون فیرکاند و پس از او زیگموند فروید‪،‬‬ ‫متولدشد‌هاش – را به امان خدا رها م ‌یکند و به روستای محل تولدش‬
‫بیماری مازوخیسم را زاییدۀ میل به تخریب (غریزه مرگ) دانست ‌هاند‪.‬‬ ‫در مازندران‪ ،‬باز م ‌یگردد و آن جا‪ ،‬زن دوم اختیار م ‌یکند‪.‬‬
‫‪ -۲‬دکتر کاتوزیاندر ادامه می‌افزاید‪« :‬البته ممکن است این طور نباشد…‬ ‫اریک فروم م ‌ینویسد‪ :‬فروید به این نتیجه رسید که مازوخیسم اصولاً‬ ‫فرآیند خلق مضامین این قصه – و نیز برخی شارحان آثار هدایت‬
‫اما این گفته نیچه‪« ،‬به سراغ زن‌ها می‌روی تازیانه را فراموش نکن» که‬ ‫که پس از خودکشی نویسنده‪ ،‬آن را تفسیر کردند – عمدتاً زیر تأثیر‬
‫در صدر داستان نقل شده‪ ،‬ب ‌یاهمیت نیست‪ ».‬محمدعلی‌کاتوزیان‪«،‬زن‬ ‫محصول چیزی است که وی بدان «غریزه مرگ»نام داد‪]۴[.‬‬ ‫گفتمان‌های ادبی مسلط بر آن دوره (متأثر از آراء روانکاوی فروید)‬
‫شخصیت «متعار ِف» مردان خشونت‌پیشه‬ ‫قرار داشتند در نتیجه‪ ،‬رفتار «زری ‌نکلاه» را – در مواجهه با خشونت‬
‫درآثار صادق هدایت»‪http://homakatouzian.com/?p=542 ،‬‬ ‫شوهرش – به «طرز رفتار مازوخیستی زنی بیمار» که از شکنج ‌هشدن‬
‫‪ -۳‬لینک معرفی «زنی که مردش را گم کرد» در ویکیپدیا‪:‬‬ ‫م ‌یدانیم که میان وا ُکنش قربان ِی شکنجه (محکوم) با ُکن ِش شکنج ‌هگر‬ ‫«لذت می‌بَرد» تعبیر کردند و این تفسیر روانکاوانه‪ ،‬تا ب ‌هکنون‪ ،‬رایج و‬
‫(حاکم)‪ ،‬میان مظلوم با ظالم‪ ،‬میان استثمارشونده و استثمارکننده‪ ،‬و‬ ‫مسلط است‪ .‬برخی خوانند‌هگا ِن معاصر آثار هدایت نیز که با استفاده‬
‫‪https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%86%DB%8C‬‬ ‫میان زندانی با زندانبان‌اش معمولاً روابطی خاص و پیچیده شکل م ‌یگیرد‬ ‫از حقوق‌شان در تفسیر متن‪ ،‬نویسندۀ تحسین‌شدۀ این قصه را به‬
‫‪_%DA%A9%D9%87‬‬ ‫یعنی نوع شخصیت و طرز برخورد حاکم و زندانبان هم خواه ناخواه بر‬ ‫«تحقیرکردن زنان» متهم م ‌یکنند احتمالاً مستندشان همین تفسیر‬
‫‪« -۴‬گریز از آزادی»‪ ،‬اریک فروم‪ ،‬ترجمه عزت‌الله فولادوند‪ ،‬ص‪،۱۶۱‬‬ ‫رفتار محکوم تأثیر م ‌یگذارد‪ .‬به همین سبب نیز بسیاری از روانکاوان‬
‫و پژوه ‌شگران حوزه رفتارشناسی به منظور شناخ ِت رفتار قربانیانی‬ ‫رایج است‪.‬‬
‫انتشارات مروارید‪.۱۳۷۹ ،‬‬ ‫که در محیط‌های گوناگون (در خانه‪ ،‬محیط کار یا در زندان‌ها) به دام‬ ‫همچنین این دسته از خوانند‌هگان هدف هدایت از نگارش این داستان‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫خشونت اسیر می‌شوند‪ ،‬تحقیقات‌شان را فقط به دایره واکنش‌های فرد‬ ‫را منطب ‌قکرد ِن صوری و «اراد‌هگرایانه»ی نظریه‌های جدید روانکاوی‬
‫قربانی‪ ،‬محدود و ملزم نم ‌یکنند زیرا به درستی معتقدند که برای درک‬
‫منبع اصلی‪:‬‬ ‫و فهم واکنش‌های نامتعار ِف قربان ِی شکنجه‪ ،‬لازم است که شخصیت و‬
‫‪AF%D8%A7%https://khuzestani.wordpress.com/category/%D8‬‬
‫‪/AA%D8%A7%8C%D8%DB%A8%%D8‬‬