Page 10 - Shahrvand BC No.1230
P. 10
ویژهنوروز ۱۳۹۲
10
نوروز
نقش نمادی و اجتماعی آن درفرهنگ رفتاری و هویتی سال متسیب /شماره - 1230جمعه 25دنفسا 1391
علی بلوکباشی
و با پدر و مادر و همسر و فرزند و خواهر و برادر و افراد دیگر خانواده مقاطع تاریخی مختلف متفاوت بوده است .در میان این ایرانیان و همۀ ملت های سرزمین هایی که در حوزۀ فرهنگ نوروزی In touch with Iranian diversity
بر سر سفرۀ نوروزی می نشینند و تحویل سال نو را با هم جشن می آئین ها ،مناسک پاک سازی و تطهیر به هنگام استقبال زندگی می کنند ،نوروز را همراه با یک تحول طبیعی در دور کیهانی
گیرند .بنابر باورهای عامه ،اگر کسی در سر سال تحویل درخانه و بر از سال نو ،گستردن خوان نوروزی و جمع شدن افراد وگذار طبیعت از زمستان به بهار جشن می گیرند .در این جشن مردم Vol. 20 / No. 1230 - Friday, Mar. 15, 2013
سر سفرۀ نوروزی حضور نداشته باشد ،تا آخر سال از خانه و خانواده خانواده به دور آن در هنگام سال تحویل ،دید و بازدیدها، تح ّول طبیعت را در زایشی دوباره با واکنش هایی رمزگونه و نمادین
دور و آواره ،و از یاری خدا و َف َرَورها و دعای خیر روان درگذشتگان به در و دشت رفتن و به طبیعت پیوستن مردم در سیزدۀ با یک استحالۀ درونی و بیرونی ،در مجموعه ای از رفتارهای آئینی باز
نوروز و گذراندن یک روز با شادی و شادکامی در طبیعت،
محروم خواهد بود. از برجسته ترین رفتارهای این مجموعه از آئین ها درهویت سازی می نمایانند.
[سایت انسان شناسی و فرهنگ] فرهنگی و ایجاد پیوندهای همبستگی و یگانگی در میان افراد خانواده آئین های نوروزی در این تحول طبیعی ،جدا و متفاوت از یکدیگر در
و جامعه و زمینه ساز یک زندگی سالم و پرنشاط برای افراد جامعه سه مرحلۀ زمانی نمود می یابند .نخستین مرحله ،در روزهای پایانی
بر فرا ِز سال که دورۀ وداع با سال کهنه و استقبال از سال نو و آمادگی برای
بوده و هنوز هم هستند. گام نهادن به یک دورۀ زمانی تازه است .این دوره با خیزش جمعی
سبزۀ نوروز درمیان رفتارهای نمادی ِن مربوط به جشن نوروز گستردن« خوان مردم در آئین های پلشت زدایی و پاک سازی فضای زیست و راندن و
نوروزی» بیش از همه نقش کلیدی و محوری ایفا می کند .گستردن نابود کردن دیوان واهریمنانی که در سیاهی ها و آلودگی های محیط
علیرضا زّرین خوان یا انداختن سفره در فرهنگ ایران پیشینۀ بسیار دراز دارد و یک زندگی لانه کرد‌هاند ،همراه است .کنش های مردم در آئین پاک سازی
واقعیت فرهنگی در حیات دینی و زندگی ُعلوی و معنوی مردم ایران را و وداع نمادین با سال کهنه و سیاهی ها و آلودگی های آن با «خانه
شبانه بود ُو ماه هم در دورۀ باستان و هم در دورۀ اسلامی نمایان و جلوه گر می سازد. تکانی»َ ،گند زدایی ،معطر کردن فضای خانه ،تطهیر و نو کردن جامه
که می سرودم ُو برف خوان نوروزی و خوان های مشابه آن مانند خوان شب یلدا یا سفرۀ و اسباب واشیای زندگی ،آتش افروزی و آتش بازی ،تجلی م ییابند.
و روز سرد آمد ُو آفتاب مرا سوزاند َمی َزد(سفرۀ شب چره) و همچنین سفره های نذرانۀ ام البنین ،حضرت دومین مرحله ،دورۀ 12روزۀ آغازسال نو در فروردین است که از زمان
با آسمان آبی ام که ترانه های شادِ پرندگانم را ابوالفضل ،حضرت فاطمه ووو جملگی سفره هایی هستند که ایرانیان تحویل سال آغاز می شود .دراین دوره که یک دورۀ انتقالی میان سال
بر پرچین ها و چمن ها آنها را برای ضیافتی روحانی می گسترند تا با مائده های چیده شده کهنه و سال نواست ،اوقات مردم بیشتر در جمع خانواده و با خویشان
سازِ آشناییهای ِ پر برگ و بار می کرد در آنها از روان ایزدان و َف َرَورها و مقدسان دینی و ارواح درگذشتگان و دیدار با یکدیگر می گذرد .گستردن خوان نوروزی ،آب بازی و آب
تا میوه های جوانی ام را پاشی به یکدیگر ،رفتن به خانه های خویشاوندان و آشنایان و دید و
در سبدِ شعر و غنای دیرینم خود پذیرایی کنند. بازدید یکدیگر ،نوروزانه یا عیدانه و عیدی دادن ،و بازی هایی ویژه
به منزلگاهان آریایی بیاورم خوان نوروزی را با چیزهایی مانند آینه ،لاله ،شمع ،جام های آب با مانند تخم مرغ بازی پسران و مردان ،از چشمگیرترین کن شهای آئینی
و مژده دهم ماهی را ماهی های قرمز و برگ های سبز شمشاد و نارنج درآن ،شاخه های
که بر فراز سبزۀ نوروز نرگس و سنبل ،سبزه های رویانده در نوروز ،اوستا و قرآن ،کتاب های این دورۀ انتقالی هستند.
مقدس زرتشتیان و مسلمانان ،همچنین هفت گونه خوردنی و چیزهای سومین مرحله ،روز سیزده فروردین ،روز پایان دورۀ آستانه ای دوازده
بهارم را دیگر می آرایند .هریک از این چیدنی ها معنا و مفهومی نمادین و رمز روزه و بیرون آمدن ازآن و آماده شدن دربازپیوستن به زندگی نوین
به هدیه می آورد گونه دارد که بیانگر نوع بینش ایرانیان زرتشتی و شیعه به جهان و نظم و سامان یافته است .در این روز نظم و قرارهای زندگی اجتماعی
کائنات و تلقی شان از جهان ُعلوی و آرمان ها و آرزوهایی است که در و الگوهای رفتاری معمول وعادی مردم برهم م یخورد و آشوب و
آشفتگی هایی فضای زندگی را می آکند .بازنمای برجستۀ روز «سیزده 10
ذهن می پرورند. به در» ،بازگشت و باز پیوستن انسان به طبیعت وجوهرۀ طبیعی خود
برای گستردن خوان نوروزی در جشن نوروزی می توان دو نقش و است .مردم در این روز خانه ها را رها می کنند و به طور دسته جمعی
کارکرد مهم و اساسی تصور کرد .یکی نقش روان اجتماعی که با به در و دشت می روند و تمام روز را در باغ و بوستان ،و در کنار سبزه
باورمندی به فرود آمدن روان ایزدان و درگذشتگان به ضیافت و آب روان و چشمه سارها می گذرانند .ازمهم ترین شاخصه های
نوروزی ،و نشستن آنها بر سر خوان با صاحبان سفره و تبرک کردن و رفتارهای نمادین مردم در این روز ،درآب افکندن سبزه های رویاندۀ
برکت بخشیدن به سفرۀ خانواده تحقق می یابد .کارکرد دیگر ،کارکرد نوروزی ،گره زدن سبزه به دست دختران د ِم بخت ،خوردن آش رشته
اجتماعی آن در گردآوردن اعضای خانواده به دورهم و بر سریک و باقلا پلوی پخته شده در دشت و صحرا ،پای کوبی و نوشکامی و
سرگرم شدن با بازی ها و نمایش هایی مانند تاب خوردن دختران
سفره است. و زنان ،کشتی پهلوانی ،جنگ ورزا و اسب دوانی و بازی های برد و
دربارۀ نخستین کارکرد باید گفت که همۀ مردم جامعه هایی که به
رستاخیز و معاد جسمانی اعتقاد دارند ،اصل رستاخیز و بازگشت روان باختی هستند.
ایزدان و الهگان و مقدسان و مردگان را به عالم خاکی در آغاز دورۀ دررفتارهای نمادین وابسته به هریک ازاین سه دورۀ زمانی ،مفاهیم
نوینی از دورکیهانی و نوشدگی سال باور دارند .ایرانیان زرتشتی و رمزگونه ای نهفته اند که پیوند تمثیلی آنها را با دور کیهانی و گردش
مسلمان نیز به بازگشت ارواح به جهان خاکی و پیوستن به زندگان سال و اسطوره های آفرینش انسان و نور و روشنایی و اسطورۀ
اعتقاد داشته ودارند .پیروان دین مزدیسنا معتقدند که در ایام ده روزۀ فروپاشی نظم زندگی نشان می دهند .بسیاری از این رفتارها با حفظ
فروردگان ،به ویژه در شب آغاز سال نوَ ،ف َرَورها و روان درگذشتان به معنا و نقش فّعال و سودمند کهن خود در الگوهای رفتاری مردم
زمین باز می گردند .شیعیان ایران هم شب آخرین جمعه و آخرین جامعه نهادینه شده و در مجموعۀ ارزش های فرهنگی آنان درآمده
شب سال کهنه را زمان فرود آمدن ارواح مردگان و پیوستن آنها به اند .نهادینه شدن این دسته از رفتارهای آئینی نوروزی در فرهنگ و
اعضای خانواده و خویشاوندان و مشارکت آنان در جشن های نوروزی زندگی اجتماعی مردم زمینۀ کهن تاریخی دارد و جاذبه و ارزش و
می دانند .به همین مناسبت ،مردم در شب سال نو همه گذرگاه های اعتبار آنها ازدیرباز نزد فرهنگوران چنان نیرومند بوده است که تلاش
عبور و استقرار ارواح را با برافروختن آتش برسر بام خانه ها ،و روشن کسانی مانند امام محمد غزالی ،دانشمند و فقیه با نفوذ قرن پنجم ،در
نگه داشتن چراغ خانه ها تا صبح روز اول سال نو ،و آویختن چراغ و دورۀ سلجوقی ،در براندازی آئین های نوروزی و بازداشتن مسلمانان
فانو ِس افروخته در کوچه ها و در گذرها چراغانی می کنند و فضا را از خرید و کاربرد اسباب و بازیچه های این آئین ،و اصرارشان در این
امر که «نوروز باید مندرس شود و کسی نام آن نبرد» ،راه به جایی
برای آمدن و عبور آنها روشن می سازند. نبرده است .گفتنی است که حتی خلاف نظرها وفتواها وتلاش این
کارکرد دوم نقش و کارکرد اجتماعی و بنیادی خوان نوروزی در گرد گروه ،برخی از علمای شیعه نیز به نقل مجموعه ای حدیث و روایت
آوردن اعضای خانواده به دورهم برسر خوان ،و ُزدایش کدورت و نفاق، در تقدس خاستگاه نوروز ،و آسمانی و الهی بودن آن و ارزش و اعتبار
تجدید وفاق ،ایجاد وحدت و همبستگی درمیان آنها است .از این رو،
خوان نوروزی دراستوار نگهداشتن بنیان و پایه های خانواده و تدوام شماری از رفتارهای آئینی نوروزدست یازیده اند.
بخشیدن به انسجام آن در جامعه نقشی بسیار مؤثر درتاریخ ما ایفا هریک ازعناصر شکل دهندۀ آئین های نوروزی به گونه ای در ساختار
فرهنگ ِی زندگی مردم و هویت بخشی به آنان نقش داشته اند .البته
کرده و هنوز هم چنین نقش تأثیر گذاری را دارد. نقش و اثر گذاری آنها درجامعه ها و پاره فرهنگ های گوناگون و در
ایرانیان هرجا که باشند ،در سفر یا َح َضر ،و در راه دور یا نزدیک به هر
طریقی که بتوانند پیش از تحویل سال به خانه هایشان باز می گردند
10
نوروز
نقش نمادی و اجتماعی آن درفرهنگ رفتاری و هویتی سال متسیب /شماره - 1230جمعه 25دنفسا 1391
علی بلوکباشی
و با پدر و مادر و همسر و فرزند و خواهر و برادر و افراد دیگر خانواده مقاطع تاریخی مختلف متفاوت بوده است .در میان این ایرانیان و همۀ ملت های سرزمین هایی که در حوزۀ فرهنگ نوروزی In touch with Iranian diversity
بر سر سفرۀ نوروزی می نشینند و تحویل سال نو را با هم جشن می آئین ها ،مناسک پاک سازی و تطهیر به هنگام استقبال زندگی می کنند ،نوروز را همراه با یک تحول طبیعی در دور کیهانی
گیرند .بنابر باورهای عامه ،اگر کسی در سر سال تحویل درخانه و بر از سال نو ،گستردن خوان نوروزی و جمع شدن افراد وگذار طبیعت از زمستان به بهار جشن می گیرند .در این جشن مردم Vol. 20 / No. 1230 - Friday, Mar. 15, 2013
سر سفرۀ نوروزی حضور نداشته باشد ،تا آخر سال از خانه و خانواده خانواده به دور آن در هنگام سال تحویل ،دید و بازدیدها، تح ّول طبیعت را در زایشی دوباره با واکنش هایی رمزگونه و نمادین
دور و آواره ،و از یاری خدا و َف َرَورها و دعای خیر روان درگذشتگان به در و دشت رفتن و به طبیعت پیوستن مردم در سیزدۀ با یک استحالۀ درونی و بیرونی ،در مجموعه ای از رفتارهای آئینی باز
نوروز و گذراندن یک روز با شادی و شادکامی در طبیعت،
محروم خواهد بود. از برجسته ترین رفتارهای این مجموعه از آئین ها درهویت سازی می نمایانند.
[سایت انسان شناسی و فرهنگ] فرهنگی و ایجاد پیوندهای همبستگی و یگانگی در میان افراد خانواده آئین های نوروزی در این تحول طبیعی ،جدا و متفاوت از یکدیگر در
و جامعه و زمینه ساز یک زندگی سالم و پرنشاط برای افراد جامعه سه مرحلۀ زمانی نمود می یابند .نخستین مرحله ،در روزهای پایانی
بر فرا ِز سال که دورۀ وداع با سال کهنه و استقبال از سال نو و آمادگی برای
بوده و هنوز هم هستند. گام نهادن به یک دورۀ زمانی تازه است .این دوره با خیزش جمعی
سبزۀ نوروز درمیان رفتارهای نمادی ِن مربوط به جشن نوروز گستردن« خوان مردم در آئین های پلشت زدایی و پاک سازی فضای زیست و راندن و
نوروزی» بیش از همه نقش کلیدی و محوری ایفا می کند .گستردن نابود کردن دیوان واهریمنانی که در سیاهی ها و آلودگی های محیط
علیرضا زّرین خوان یا انداختن سفره در فرهنگ ایران پیشینۀ بسیار دراز دارد و یک زندگی لانه کرد‌هاند ،همراه است .کنش های مردم در آئین پاک سازی
واقعیت فرهنگی در حیات دینی و زندگی ُعلوی و معنوی مردم ایران را و وداع نمادین با سال کهنه و سیاهی ها و آلودگی های آن با «خانه
شبانه بود ُو ماه هم در دورۀ باستان و هم در دورۀ اسلامی نمایان و جلوه گر می سازد. تکانی»َ ،گند زدایی ،معطر کردن فضای خانه ،تطهیر و نو کردن جامه
که می سرودم ُو برف خوان نوروزی و خوان های مشابه آن مانند خوان شب یلدا یا سفرۀ و اسباب واشیای زندگی ،آتش افروزی و آتش بازی ،تجلی م ییابند.
و روز سرد آمد ُو آفتاب مرا سوزاند َمی َزد(سفرۀ شب چره) و همچنین سفره های نذرانۀ ام البنین ،حضرت دومین مرحله ،دورۀ 12روزۀ آغازسال نو در فروردین است که از زمان
با آسمان آبی ام که ترانه های شادِ پرندگانم را ابوالفضل ،حضرت فاطمه ووو جملگی سفره هایی هستند که ایرانیان تحویل سال آغاز می شود .دراین دوره که یک دورۀ انتقالی میان سال
بر پرچین ها و چمن ها آنها را برای ضیافتی روحانی می گسترند تا با مائده های چیده شده کهنه و سال نواست ،اوقات مردم بیشتر در جمع خانواده و با خویشان
سازِ آشناییهای ِ پر برگ و بار می کرد در آنها از روان ایزدان و َف َرَورها و مقدسان دینی و ارواح درگذشتگان و دیدار با یکدیگر می گذرد .گستردن خوان نوروزی ،آب بازی و آب
تا میوه های جوانی ام را پاشی به یکدیگر ،رفتن به خانه های خویشاوندان و آشنایان و دید و
در سبدِ شعر و غنای دیرینم خود پذیرایی کنند. بازدید یکدیگر ،نوروزانه یا عیدانه و عیدی دادن ،و بازی هایی ویژه
به منزلگاهان آریایی بیاورم خوان نوروزی را با چیزهایی مانند آینه ،لاله ،شمع ،جام های آب با مانند تخم مرغ بازی پسران و مردان ،از چشمگیرترین کن شهای آئینی
و مژده دهم ماهی را ماهی های قرمز و برگ های سبز شمشاد و نارنج درآن ،شاخه های
که بر فراز سبزۀ نوروز نرگس و سنبل ،سبزه های رویانده در نوروز ،اوستا و قرآن ،کتاب های این دورۀ انتقالی هستند.
مقدس زرتشتیان و مسلمانان ،همچنین هفت گونه خوردنی و چیزهای سومین مرحله ،روز سیزده فروردین ،روز پایان دورۀ آستانه ای دوازده
بهارم را دیگر می آرایند .هریک از این چیدنی ها معنا و مفهومی نمادین و رمز روزه و بیرون آمدن ازآن و آماده شدن دربازپیوستن به زندگی نوین
به هدیه می آورد گونه دارد که بیانگر نوع بینش ایرانیان زرتشتی و شیعه به جهان و نظم و سامان یافته است .در این روز نظم و قرارهای زندگی اجتماعی
کائنات و تلقی شان از جهان ُعلوی و آرمان ها و آرزوهایی است که در و الگوهای رفتاری معمول وعادی مردم برهم م یخورد و آشوب و
آشفتگی هایی فضای زندگی را می آکند .بازنمای برجستۀ روز «سیزده 10
ذهن می پرورند. به در» ،بازگشت و باز پیوستن انسان به طبیعت وجوهرۀ طبیعی خود
برای گستردن خوان نوروزی در جشن نوروزی می توان دو نقش و است .مردم در این روز خانه ها را رها می کنند و به طور دسته جمعی
کارکرد مهم و اساسی تصور کرد .یکی نقش روان اجتماعی که با به در و دشت می روند و تمام روز را در باغ و بوستان ،و در کنار سبزه
باورمندی به فرود آمدن روان ایزدان و درگذشتگان به ضیافت و آب روان و چشمه سارها می گذرانند .ازمهم ترین شاخصه های
نوروزی ،و نشستن آنها بر سر خوان با صاحبان سفره و تبرک کردن و رفتارهای نمادین مردم در این روز ،درآب افکندن سبزه های رویاندۀ
برکت بخشیدن به سفرۀ خانواده تحقق می یابد .کارکرد دیگر ،کارکرد نوروزی ،گره زدن سبزه به دست دختران د ِم بخت ،خوردن آش رشته
اجتماعی آن در گردآوردن اعضای خانواده به دورهم و بر سریک و باقلا پلوی پخته شده در دشت و صحرا ،پای کوبی و نوشکامی و
سرگرم شدن با بازی ها و نمایش هایی مانند تاب خوردن دختران
سفره است. و زنان ،کشتی پهلوانی ،جنگ ورزا و اسب دوانی و بازی های برد و
دربارۀ نخستین کارکرد باید گفت که همۀ مردم جامعه هایی که به
رستاخیز و معاد جسمانی اعتقاد دارند ،اصل رستاخیز و بازگشت روان باختی هستند.
ایزدان و الهگان و مقدسان و مردگان را به عالم خاکی در آغاز دورۀ دررفتارهای نمادین وابسته به هریک ازاین سه دورۀ زمانی ،مفاهیم
نوینی از دورکیهانی و نوشدگی سال باور دارند .ایرانیان زرتشتی و رمزگونه ای نهفته اند که پیوند تمثیلی آنها را با دور کیهانی و گردش
مسلمان نیز به بازگشت ارواح به جهان خاکی و پیوستن به زندگان سال و اسطوره های آفرینش انسان و نور و روشنایی و اسطورۀ
اعتقاد داشته ودارند .پیروان دین مزدیسنا معتقدند که در ایام ده روزۀ فروپاشی نظم زندگی نشان می دهند .بسیاری از این رفتارها با حفظ
فروردگان ،به ویژه در شب آغاز سال نوَ ،ف َرَورها و روان درگذشتان به معنا و نقش فّعال و سودمند کهن خود در الگوهای رفتاری مردم
زمین باز می گردند .شیعیان ایران هم شب آخرین جمعه و آخرین جامعه نهادینه شده و در مجموعۀ ارزش های فرهنگی آنان درآمده
شب سال کهنه را زمان فرود آمدن ارواح مردگان و پیوستن آنها به اند .نهادینه شدن این دسته از رفتارهای آئینی نوروزی در فرهنگ و
اعضای خانواده و خویشاوندان و مشارکت آنان در جشن های نوروزی زندگی اجتماعی مردم زمینۀ کهن تاریخی دارد و جاذبه و ارزش و
می دانند .به همین مناسبت ،مردم در شب سال نو همه گذرگاه های اعتبار آنها ازدیرباز نزد فرهنگوران چنان نیرومند بوده است که تلاش
عبور و استقرار ارواح را با برافروختن آتش برسر بام خانه ها ،و روشن کسانی مانند امام محمد غزالی ،دانشمند و فقیه با نفوذ قرن پنجم ،در
نگه داشتن چراغ خانه ها تا صبح روز اول سال نو ،و آویختن چراغ و دورۀ سلجوقی ،در براندازی آئین های نوروزی و بازداشتن مسلمانان
فانو ِس افروخته در کوچه ها و در گذرها چراغانی می کنند و فضا را از خرید و کاربرد اسباب و بازیچه های این آئین ،و اصرارشان در این
امر که «نوروز باید مندرس شود و کسی نام آن نبرد» ،راه به جایی
برای آمدن و عبور آنها روشن می سازند. نبرده است .گفتنی است که حتی خلاف نظرها وفتواها وتلاش این
کارکرد دوم نقش و کارکرد اجتماعی و بنیادی خوان نوروزی در گرد گروه ،برخی از علمای شیعه نیز به نقل مجموعه ای حدیث و روایت
آوردن اعضای خانواده به دورهم برسر خوان ،و ُزدایش کدورت و نفاق، در تقدس خاستگاه نوروز ،و آسمانی و الهی بودن آن و ارزش و اعتبار
تجدید وفاق ،ایجاد وحدت و همبستگی درمیان آنها است .از این رو،
خوان نوروزی دراستوار نگهداشتن بنیان و پایه های خانواده و تدوام شماری از رفتارهای آئینی نوروزدست یازیده اند.
بخشیدن به انسجام آن در جامعه نقشی بسیار مؤثر درتاریخ ما ایفا هریک ازعناصر شکل دهندۀ آئین های نوروزی به گونه ای در ساختار
فرهنگ ِی زندگی مردم و هویت بخشی به آنان نقش داشته اند .البته
کرده و هنوز هم چنین نقش تأثیر گذاری را دارد. نقش و اثر گذاری آنها درجامعه ها و پاره فرهنگ های گوناگون و در
ایرانیان هرجا که باشند ،در سفر یا َح َضر ،و در راه دور یا نزدیک به هر
طریقی که بتوانند پیش از تحویل سال به خانه هایشان باز می گردند
